Sjå kjelda til Ord og uttrykk A - C

[[Category:Språkhistorie]]

{|border="1" 
!scope="col" width="180" | 
!scope="col" width="120" |
!scope="col" width="500" |
|-
|'''Abærr''' 
|(er/vere) 
|Tyder at markene er snøfri. Vere abærre.
”Markjinje æ abærre no”. ”Ska tru om da bli abært
dinnje vekå”?
|-
|'''Agne''' 
|(ei) 
|“Hamsen” på kornet - etter at den var
var sortert frå i treskjeprosessen.
|-
|'''Ambar''' 
|(ein) 
|Bøtteliknande kar laga av trestavar. Rundt, m/lok
og handtak. Varierande storleik - opptil om lag 10
liter. For oppbevaring av føderåd etc. Sjå “klokk”.
|-
|'''Andeleis '''
|
|D.s.s. onnorleis.
|-
|'''Andøve'''
|(å) 
|Å halde båten stabilt i ro i vind/trekk, eller å ro den
i dorgefart. Om sakte symjande fugl. Og også om person - å
gå/flytte seg sakte.
|-
|'''Ansam(e)'''
|(vere) 
|D.s.s. å vere tidlaus. Ha det hektisk, travelt. (”Ha da ansamt”).
|-
|'''Anselaus/løyse''' 
|(vere) 
|Tankeløyse. Distraksjon. ”Haudelaust”.
|-
|'''Assa'''
| 
|Korting for mannsnamnet Asmund.
Vi hadde ei tid fem av dei samstundes i Seljebygda
og Moldefjorden: ”Assa dal” (Djubedal), ”Assa
hy” (Nøstdal), ”Assa sprell” (Rasmusson Hamre)
og ”Assa skrobb” (Andreasson Hamre - på
”Skrobbehaua”), og så han Asmund i Salt.
|-
|'''Assaløvinj''' 
|
|Kjælenamn på Aslaug. ”Løvinj” vart og mykje
brukt. Ei av naboane: Astrid Persdtr. Berge vart til
dagleg kalla ”Ass”. (”Honn Ass”).
Hjå oss var nok Ass/Assa berre ei folkeleg korting
for personnamn som byrjar på As.
|-
|'''Ata dosa''' 
|
|Meiningslause ord eigenleg. Mor og far meinte at
Åse på Berstad kalla seg dette då ho tok til å
snakke, men eg trur det kan vere babyspråk for
”Åse sine sko” (e.l).
|-
|'''Attaføre / atte føre''' 
|(vere) 
|Begge tyder bak.
Attaføre er å vere bak nokon. ”Gå attafør/e nokinj”.
Atte føre: Bak om - forsvinne – t.d. som: ”Sola
jikk atte føre-”.
|-
|'''Attegløyme''' 
|(ei) 
|Brukt om godt vaksne, ugifte kvinner.
|-
|'''Attegådde''' 
|(vere) 
|D.s.s. tett. T.d. om tette veiter og rør.
Og om personar: Dum åtferd t.d. “D’æ so attegått
at ’a ligna ‘kje grisinj”.
|-
|'''Attelege''' 
|(ei) 
|Nysådd grasmark. Bar namnet fyrste slåtteåret.
Kanskje lenger og, for eg hugsar at kultiverte
markstykke utan spesielle namn kunne verte
heitande ”attelegå” i årevis. Sjå og ”lege”.
|-
|'''Attelete''' 
|(å) 
|Tenkje på/engste seg for noko.
“Æg atteleta so på hånå opp’å fjellja”.
“Æg atteleta på klæsvaskinj so hænge ute”.
|-
|'''Auskjer''' 
|(eit) 
|Reiskap å ause vatn ut av båten med. Kunne vere
bøtte eller spann, men det var gjerne den
spesiallaga reiskapen av tre som bar dette namnet.
Truleg avleidd av “ausekjerald”?
|-
|'''Avreide''' 
|(ei/å) 
|D.s.s. skjennepreike. (Sjå og “reksle”/”kjylpe”).
”-- gje ’nå (el. ånå, hinnje, dei”) ei avreide”.
|-
|'''Avs(k)jorta''' 
|(vere/verte) 
|D.s.s. skjorteblaut, søkkvåt, sveitt, sliten.
|-
|'''Avøyde''' 
|(å) 
|D.s.s. å slå i hel. Spesiellt om å måtte kvitte seg
med mykje buskap.
|-
|'''Bánj(e) (lang a)''' 
|(eit) 
|D.s.s. barn. “Bánj”, flt.“bonnj/bonnjå” (o/å-lyd).
|-
|'''Barke''' 
|(å) 
|Ordet kjem kanskje av ordet bork.
1. Barke garn (fiskegarn). Impregnering. Hugsar
ikkje oppskrifta, men det vart laga ein ”lake” på
ulike typar av bork frå lauvtre. Når denne var
”utgått” putta ein bomullgarna oppi for nokre døgn.
(Då blåstein vart tilgjengeleg i ein periode vart den
nytta).
2. Liknande lake av bork var nytta i prosessen når
ein laga ler av storfehuder, då kalla garving.
Hudene vart lagt i slik lake ein periode for at
pelsen skulle kunne skrapast av.
|-
|'''Barkje(inj)''' 
|(ein) 
|Farfar/farmor brukte ordet om delen av luftrøret
som ligg i halsen (strupehovudet).
Mest om dyr, men og om menneske,
|-
|'''Barrvase''' 
|(ein) 
|Flokar av alle slag. Rot.
I overførd tyding og om mental tilstand.
“Da vart bærre enj barrvase ta heile greiinje”.
|-
|'''Be(g)jé''' 
|(å) 
|Etter det eg kan hugse nytta farmor dette ordet i
tydinga - å måtte slutte med--.
“Hannj måtte bejé heile-----”.
|-
|'''Beine''' 
|(ei) 
|Ei teneste. Mest brukt om ”oppgjer” av
takksamskuld.
|-
|'''Beire''' 
|(vere) 
|D.s.s. betre. Og brukt som ”Trøste og beire mæg”.
”Beire enn---”. Ø har ø/y lyd.
|-
|'''Beitel''' 
|(ein) 
|Kile av jern. D.s.s. meisel. (Ved/steinkløyvar).
|-
|'''Belág''' 
|(eit) 
|Fortøyingstampen i båten / færingen.
”Du får ta belaje”. (Å beleggje, setje fast i-).
|-
|'''Belåtinj''' 
|(vere) 
|D.s.s. å vere forsynt. ”Æg æ so væl belåtinj”.
|-
|'''”Ber mæg no heim atte”'''
|
|Etter farmor. Omlag d.s.s. “Ha’kje haurt på
makjinj”, eller “d’æ da vest’ æg ’a haurt”.
|-
|'''Berebåre''' 
|(ei) 
|To paralelle staurar, omlag 2 m. lange, med 5-6
bordendar (omlag 75 cm.) spikra tvers over.
Høveleg å bere t.d. klippfisk el. fiskegarn på.
|-
|'''Beride''' 
|(å) 
|Etter farmor. Om å holde ut, makte, overleve.
“Da va so vitt dei beridde”.
|-
|'''Bete''' 
|(ein) 
|1. Om mat: T.d. smørbete/fiskebete/sildebete: Ulik
mat lagd på flatbrød - med eller utan smør - gjerne
med skiver av kokt potet opp på - og med meir
flatbrød på toppen.
2. Om bjelkar: T.d. i låven: “Betanje”, som hjellen
ligg på, og øvst i berekonstruksjonen der er
”hanebetanje”.
|-
|'''Bisne''' 
|(å/eit) 
|D.s.s. å følgje nyfiken med/sjå på.
Eit bisn. D.s.s. ”storhende”.
|-
|'''Blande''' 
|(ei) 
|Sjølvsagd tyding, men her om farfar sitt namn på
innhaldet i spannet han alltid hadde med seg i i
slåttemarka.
Blanding av myse/vatn eller saup/vatn.Han sveitta
veldig og drakk gjerne 2-3 liter kvar økt.
|-
|'''Blek(e)''' 
|(å/eit) 
|Varsel/signal. Gml. kommunikasjonsform. Ei
avtala varsling. Når vi t.d. ønskte å snakke med dei
på Berstad la vi eit laken godt synleg i bakkane el.
på granhekken. Same ordning andre vegen. Det
kunne elles tyde det ein avtala det skulle tyde.
“Sjå itte blek”. ”Sjå om dei bleka”. Sjå og ”ræde”.
|-
|'''Blesme''' 
|(å) 
|Om sau i brunst. «Blesmesaud».
Verane “bronda”. (”Graveir”).
|-
|'''Blålamb''' 
|(eit) 
|Lam som ikkje voks skikkeleg og gjerne var noko
puslete og magert. Om det levde over våren
trengdes det ekstra foring før hausten.
Haust og vår kunne det vere “blåsykjeveir” som
tok hardt på helsa til desse lamma.
|-
|'''Blåsegryn''' 
|
|Vår nemning på det som no er ”Puffet hvete” o.a.
”cerials”.
Den fyrste eg hugsar i heimen var: ”Gylne
havrenøtter”.
|-
|'''Bode(anje)''' 
|(ein) 
|O/å lyd. D.s.s båe/flu. Hos oss og nytta som
spesifikt særnamn om skjera i Saltasundet.
|-
|'''Boffel''' 
|(ein) 
|Far sitt uttrykk - etter Ryst-Anders. Ein som er
toskete og tankelaus - i tale som i åtferd.
“Boffelaktigt”.
|-
|'''Bokkje''' 
|(ein) 
|O/å-lyd. Stor, rørsleg kar. (Troll).
“Litt ‘a enj bokkje”. (“Enj store prylert”).
|-
|'''Boknasild''' 
|
|“Torresild”. Etter tørking i 2-3 veker var den nok
boken/bokna og klar til koking. (Snaddermat).
Silda var sløgd, kappa hovudet av og vrengd med
skinnsida inn. Deretter tredd på stenger og hengd
til tørk i låven . Sjå og ”kobbesild” og Leif sitt
innlegg på Lesto.no.
|-
|'''Bol(e)''' 
|(ein/eit) 
|1. O/å-lyd: Plagg. Ulloverdel - om undertøy.
2. O-lyd: “Liggeunderlag” for husdyr i båsar og
“garar”. (Høyrestar/halm/lauv/sagflis/mose).
Sjå “pondeprøysle”.
Men og t.d. om uryddige soverom - og
3. om humle, kveps og ormebol sjølvsagt.
|-
|'''Bolse''' 
|(å/ein) 
|O/å-lyd. “Prate med store store bokstavar” el.
skryte. “Du må ‘kje bolse slek”. ”Enj bolsar”.
|-
|'''Bolstr(e)''' 
|(ein) 
|O/å-lyd. Liggeunderlag i seng. Halm-madrass.
(I bruk t.d. av farfar fram til omlag 1960).
Og brukt om vattmadrassar av og til.
|-
|'''Bosserone''' 
|(ei) 
|O/å lyd i ”rone”. Arbeidsjakke av dongeri.
|-
|'''Bostyvel(e)''' 
|(ein) 
|Om ein person med “piggane” ute.
|-
|'''Botel(e)''' 
|(ein) 
|O/å-lyd. Brukt om kjerald, skål, krukke, bøtte o.s.b.
Til å ha/oppbevare ulike ting i. Truleg av
”butelje”?
|-
|'''Brennjenot''' 
|(ei) 
|D.s.s. “brennenesle”.
”Not” (o/å) i denne samanhengen kjenner eg ikkje
tydinga av.
|-
|'''Bresjle / bretlje''' 
|(ei) 
|Av å breie. Noko å ha over seg når ein ligg.
T.d. eit teppe / pledd. Ordet brukt når noko skulle
dekkjast til: “Ha ei bresjle øve ‘ånå”, ”da” el.
”hinnje”.
|-
|'''Brim''' 
|
|D.s.s. prim. Her på garden laga av m.a. myse/saup.
|-
|'''Bronde''' 
|(å) 
|Om ver i brunst, oftast nemnt som ”graveir”.
Sauene ”blesma”.
|-
|'''Brosk''' 
|(ein) 
|Pannehår. Uryddig hår.
|-
|'''Brosse''' 
|å/ein 
|O/å-lyd. Omlag d.s.s. brothest.
Vere fysisk uvøren. Tidlaus. (Brossete).
|-
|'''Brot''' 
|(eit/ein) 
|O/å-lyd. Mange tydingar: Om brot av bein, kvist
etc. er ordet sjølvagt. I vårt mål også om kant eller
fald. T.d. “sokkebrotet”.
Men og ”brotinj” i låven. ”Høybrotinj”, den delen
av låven der ”høystålet” låg.
-Også i omtale av skjennepreike: ”Dei fekk opp i
brotet”.
-Om å ta nybrot eller torvbrot t.d.,
-og om sjø/bårebrot mot land.
-Om knust glas: Glasbrot.
|-
|'''Brothest''' 
|(ein) 
|O/å-lyd. Vørlaus/finesselaus i fysisk arbeid el.
handling. Sjå ”brosse”.
|-
|'''Bruna/bruninje''' 
|
|Sjå ”himmelsjå” Vi må få saudinje opp på
bruninje”.
|-
|'''Brye''' 
|(ei) 
|Foringstrauet til grisen. Hest, ku og sau hadde
“æte”. T.d. “Ned i hestætinje”. Høns hadde
“krybbe”, men og her vart “æte” brukt.
|-
|'''Brykkje''' 
|(å/ei) 
|D.s.s. “brothest”. Tankelaus, klønete - “brykkjete”.
Men og om storvaksen grovbygd kvinne.
|-
|'''Brynnje''' 
|(å) 
|Å gje dyra vatn. ”Brynnje kjynnjå”.
|-
|'''Bræde''' 
|(eit/å) 
|1. Ekstra papiromslag på bøker (varetrekk).
Det var fast regel ved skulestart kvart år at alle
lærebøkene skulle leggjast “bræde” på. Vanlegvis
laga av hyllepapir eller gråpapir.
2. Smørje tjære på trebåtar. (Vi sa ”kjære“.)
”Kjærebræde færinjgjinj”.
|-
|'''Brækte''' 
|(å) 
|Hos oss “bræka” ikkje sauene, men “brækta”.
Sjå “bækre”.
|-
|'''Bræle''' 
|(å/ein/ei) 
|Vise seg fram, kreve merksemd. Oftast negativ
tyding (jantelova?).
“Hanj for no dar og brælte igjen”.
|-
|'''Brænnsnut''' 
|
|D.s.s. betasuppe. Skulle vere godt varm. Namnet
indikerer det. Vart ekstra god med knokar av tørka
kjøt (fenalår/spekeskinke) i.
|-
|'''Brøsme''' 
|(ei) 
|Fisk. D.s.s. brosme.
Fyrste fiskeslaget eg lærde å like. Lettsalta, med
heimelaga smør og flatbrød var den herrekost.
|-
|'''Brøyde''' 
|(å) 
|Trekkje over/dekkje/spreie (breie) ut.
Brukt om å: t.d. “brøyde over seg dynå”, “brøyde
høy”, “brøyde møk” o.s.b.
|-
|'''Brågn''' 
|(ein) 
|D.s.s. bringebærbusk. (Brågnebær).
|-
|'''Bumerkje''' 
|
|Eit konstruert teikn, eksklusivt for ein gard eller
eigedom. (Eller ein særskild person).
Nyleg (2001) kom eg over ein gamal navar i
kjellaren i ”Gamletunet”. På den er bumerket for gnr 64 bnr 1 skore
inn saman med initiala ”L.O.L” - og årstalet 1878.
|-
|'''Byrske''' 
|(vere) 
|D.s.s. streng - nesten sint. ”Æg måtte gjere mæg
byrske te ’nå”
|-
|'''Byting''' 
|(ein) 
|Tydinga hos oss som den vanlege. Person som er
ugrei, fantete eller kjeltringaktig.
|-
|'''Bæje''' 
|(eit/å) 
|Gjerde, hindring eller handling for å leie/hindre dyr
i å gå i spesiell retning. ”Klara du å bæje dei?”
|-
|'''Bæk/bækje''' 
|
|Far sin variant av å ”ottre”. Slektskap til engelsk og
back kanskje – kvar det no enn var kome frå.
|-
|'''Bækre''' 
|(å/ein) 
|D.s.s. å “brækte”. Far nytta “bækrinj” som
kjælenamn på “storeveirinj”.
|-
|'''Bælla''' 
|
|Kallenamn på Bernhard Berge.
|-
|'''Bæm(b)le''' 
|(å) 
|Som eg hugsar det: Om person, drikkemåte. Drikke
slike mengder -og så fort- at ein ikkje svel
skikkeleg unna. Dette er slik eg oppfatta ordet.
Somme meiner at “dæmle” er det rette og einaste
-og var brukt også i denne tydinga.
|-
|'''Bærr’hauda''' 
|(vere) 
|Utan noko på hovudet.
Brukte også “bærrehauda”.
|-
|'''Bæsi''' 
|
|Utnamn på kvinnfolk generelt.
“Hon va’kje tyde i dag ‘on bæsi”.
|-
|'''Bøjinje''' 
|
|Skuldrane - overdelen på framlemmene på dyr.
|-
|'''Bøle''' 
|(eit) 
|Om bol. Vi sa bøle. ”- et homlebøle”
Også om støyande og/eller uryddige forsamlingar.
”Da va noko te bøle”.
|-
|}