Sjå kjelda til Ord og uttrykk D - F

[[Category:Språkhistorie]]

{|border="1"
!scope="col" width="180" | 
!scope="col" width="120" |
!scope="col" width="500" |
|-
|'''Da grynande grand''' 
|
|T.d. når ein leitar etter/prøve å få fatt i noko og
ikkje lukkast: Då fann vi ”ikkje da grynande
grand”.(Ikkje noko så stort som eit gryn eingong).
|-
|'''Dalge''' 
|(å) 
|D.s.s. å slå. (Dælje) ”Hanj dalga te ’nå”.
|-
|'''Dalk''' 
|(ein) 
|D.s.s. klump. Nytta så vel om t.d. ”grøn” som om
skit og lort. Sjå og ”lark” og ”klakje”.
|-
|'''Darholet''' 
|
|Eit av orda vi fann opp. Vart fort kjend med at
”rævahol” ikkje var særleg omtykt talemåte.
Dermed konstruerte vi alternativ.
|-
|'''Dase''' 
|(å/) 
|Kjenne seg veldig kald, føle å nesten fryse ihel.
Mykje knytt til sjøen, men og på land. “Æg hilt
aldeles på å dase”.“Æg trudd’ æg skulle dase”.
|-
|'''Dekkja''' 
|
|Namn på markstykke på garden.
Sjå “Stadnamn--”, Muren, Kari (1989).
|-
|'''Depel(e)''' 
|(ein) 
|Eigennavn på blaut skit, (i vegveita t.d.).
Tydde og søledam. Fl. “depla”.
(Sjå “dæmbe” og “sjedepel”).
|-
|'''Dissa velsigna--''' 
|
|Hjartesukk - der meininga er den motsette.
Svært vanleg uttrykk i gardane. Eg hugsar mest at
farmor brukte det. T.d. når dyra hadde brote seg
gjennom gjerda.
“Va da so - dissa velsigna saudinje no i jæn”.
|-
|'''Disse''' 
|(ei/å) 
|Sjå “reie”.
Dissa var ein plank lagt over ein sagkrakk el.
liknande.
Er vanleg leikereiskap den dag i dag – meir
føreseggjort – og helst kjøpt sjølvsagt.
|-
|'''Ditta''' 
|
|D.s.s. det. ”Ikkje rør ditta”.
|-
|'''Dobl''' 
|(eit) 
|Markeringsmerke laga av tre til å feste på
fiskevegn. Både for å vise att kvar garna/vegna sto
-og kven som åtte dei. Fleire typar.
Mindre og enklare i enden mot land. Større i enden
ute. På lange garnseter gjerne fleire.
Dobla her på garden var kvitmåla m/svarte endar
og svart toppmarkering på dei store.
Der vart gjerne innskore bumerke og.
|-
|'''Dombe''' 
|
|Støv i mengder i lufta. “Støvstål”. Spesiellt på
låven.
|-
|'''Dongedør''' 
|(ei) 
|Åpninga/luka frå kufjøset til gjødselkummen.
Anar ikkje kva som var meint med ”donge”, men
kan gjerne vere så enkelt sdom møkadungen.
|-
|'''Dons(e)''' 
|(ein/ei) 
|
1. Lyd (brak) - når noko dett på golvet t.d.<br>
2. Om stor tungfør kvinne.
|-
|'''Drabbe''' 
|(å) 
|Truleg frå svensk? D.s.s. som å verte råka av noko,
t.d. uhell eller sjukdom. ”Æg lure på ka so drabba
’nå” (han).
|-
|'''Drag''' 
|(eit) 
|Sjå “drætte”. Å ha ”draje på hestinj”.
|-
|'''Draks(e)''' 
|(eit/å) 
|Bry/plage å drage på/med seg. “Da verte bærre draks”.
|-
|'''Dravle''' 
|
|«Halvferdig» brim eller gombe. (Når melka hadde «osta sæg» og var tilsett sukker). God mat.
|-
|'''Drevje''' 
|(ei) 
|Samansurium, ubestemmeleg masse. (Ofte om mat). Kunne elles vere om all slags rot og rotete tilhøve. ”Ka slags drevje du laga te no”?
|-
|'''Dritarinj''' 
|(ein) 
|Respektlaust ord for utedassen.
|-
|'''Drog''' 
|(eit) 
|(Å/o-lyd). Om storvaksne hokjønn, men og om eit skikkeleg huskors el. plagsom og travel kvinne. Elles om t.d. tunge sledar /vogner og båtar/farty.
|-
|'''Droge''' 
|(ei/å) 
|(Å/o-lyd). D.s.s. stim. “Makrelinj droga ne’før landa”. Om folkemengder i gater o.l., og også t.d. om ein bunt snår eller høy som vart drege avgarde.
|-
|'''Dront(e)''' 
|(å/ein/ei) 
|Somle. ”Ka du dronta ’te(itte)?”. Sjå “søyme”. “Enj drontel(e)” = somlekopp/etternølar.
|-
|'''Dryfte(maskin)''' 
|(å/ei) 
|”Dryfte” er ein del av den gamle treske-prosessen. Vår “maskin” er laga av far. Auste korn oppi. Ved sveiving og følgjande vibrasjon og vifte vart restar av “agne” og støv ”blesne” frå kornet. Apparatet er framleis på ladehjellen..
|-
|'''Drætte''' 
|(eit) 
|Sjå drag. Dei “lause”skjækene som vart nytta til horv og plog. “Få drætte på hestinj”. “Hekt drætte på horva”.
|-
|'''”Du grønaste tid”''' 
|
|Uttrykk som truleg held på å gå ut av bruk. T.d.
”Du grøne tid for et veir”.
”Du grønaste tid for enj fart hanj hadde”.
|-
|'''”Du søtaste Skar-Æli”''' 
|
|Ein av farmor sine variantar av:
”Du store tid” eller “du godaste”.
Eg skaffa meg aldri greie på om ho Æli var ei
verkeleg kvinne, eller berre var dette munnhellet.
|-
|'''Dynd''' 
|
|“Innhaldet” t.d. i ein “depel” eller ei “dæmbe”.
Svært finkorna blautmasse.
|-
|'''Dæ''' 
|(ei) 
|Ugrasplante. D.s.s. “då” -som er skrivemåten idag.
“Allj dænå nedi åkra”.
|-
|'''Dæle''' 
|(ei) 
|”Dælå”: Vassposten i tunet heime. (Rennande vatn
). Fyrsteklasses “slobbeplass” for ungar.
Skylleplass for vasken og henteplass for alt vatn
før det vart springvatn innahus. Særs praktisk i
slaktetida. Farfar var nøye med å sjå til at tilsiget til
brønnen i bakkane ned for torvhuset var i orden
gjennom året. “Dæla” vår har m.a. overløpsvatn frå
den som noko av vassføringa.
|-
|'''Dæm(b)le''' 
|(å) 
|At vatn renn over ein kant. T.d. “ripa” på fullasta
båt, eller inn i noko anna flytande som dermed
fyllast med vatn.
|-
|'''Dæmbe''' 
|(ei) 
|Vått/blautt/sølete markstykke.
Kunne ikkje ta hestereiskap ut på det, ville i såfall
bli berre “depel”. ”Enj slo dar knapt i støvla”. Også
namn på eit markstykke på 64/1.
Sjå Muren, Kari: “Stadnamn---” (1989).
|-
|'''Døke''' 
|(å) 
|Frå far. Sjå og ”karnafle. Utrykk for å vinne over
eller fysisk ”gje inn”. På fotballbanen t.d. eller i
annan kampsamanheng.
|-
|'''Døn – Døne''' 
|(eit –å) 
|D.s.s. å drønne. Meiner å hugse at farmor brukte
det meir enn resten av husstanden. ”Kor da døne”.
Ordet kjem sikkert frå dansk. På Bornholm er ein
dal dei kallar Døndalen. Ein foss der lagar ”døn” i
regnver. (Vi har også Dønfoss i Skjåktraktene)
|-
|'''Dåse''' 
|(ein) 
|Lite skrin eller øskje.
Men og om pusleri og om uønskt smålåt. Når ein
t.d. åt lite nærande mat åt ein dåsemat, eller ville
bli ”enj dåse”. Også nytta i trydinga pyse.
|-
|'''Egnahus''' 
|(eit) 
|Sidetilbygg til styrehuset på fiskebåtar der karane
kunne sitje litt i le å egne opp line.
|-
|'''Egne''' 
|(å) 
|
1. Trad. Vere skikka til---. ”Egne sæg te”.<br>
2. Eins eige - (”våre egne”).<br>
3. Setje agn på fiskekrokar. T.d. ”Egne line".
|-
|'''Ei levande olokke''' 
|
|Om person forfylgd av uhell, så vel som om fårlege folk.
|-
|'''Einekaje''' 
|(ein) 
|Einerbusk. Kaje d.s.s. brusande buske.
|-
|'''Eitel(e)''' 
|(ein) 
|1. Lymfeknute (i dyretalg).
2. Om person: «Enj go eitel(e)».
Plagsam, påståleg, strid, sta og provoserande
person. Uthaldande ertekrok.
|-
|'''Egse (seg)''' 
|(å/eit) 
|D.s.s. å øse/hisse seg opp. Har kanskje samanheng
med ekstase? ”D’ækje noke å egse seg slek opp
over vel”. ”Opp i egse”. ”Vere i et ekse”.
|-
|'''Elde''' 
|(å) 
|Å slipe ljå og knivar på turr slipestein.
Skulle slipast til eggja vart glødande (blå).
Stålet vart då noko mjukare og var lettare å slipe
opp med bryne. Dette vart gjort etter trong og
minst ein gong i slåttetida.
|-
|'''Fallj'''
|(eit) 
|Båe eller flu under sjøoverflata. Sjøen bryt der.
Mest brukt om båar/skjær i/langs skipsleia.
M.a. del av leia på Stadhavet. ”Falljå”.
|-
|'''Falljinj''' 
|(han) 
|Utnamn på ein kar i Djupedalen. Også kalla
”Bakkefalljinj”. Visst nok i slekt med
”Bakkesævala” (Sigvald Dybedal)
|-
|'''Fantefillje''' 
|(ei) 
|Jente som hadde gjort ei prette.
Sjå og “tikse” og “kjellje”.
|-
|'''Fantehít''' 
|(ei) 
|D.s.s. ”fantefillje”.
|-
|'''Feisel''' 
|(ein) 
|Spesiell sleggje/hammar å slå på minebor med.
Vart og nytta i saueslaktinga.
|-
|'''Fengje (fængje)''' 
|(ei) 
|Ordet er truleg avleidd av ”fang”.
Om høyet ein greidde å handtere i ein gong - eller
i eitt rist - og henge på hesjestrengane - ei ”fængje”
- eit fang med høy. Men mengda vart avpassa etter
utsiktene for ver/vind, grovleik på høyet og -
storleik/styrke på den som rista ”fængjinje”. Det
vart mange fengjer i ei ”hæs”.
Og brukt om t.d. ein bunt kvistar etc.
|-
|'''Firle''' 
|(å) 
|Pusle med / fingre på .
|-
|'''Fjelge''' 
|(å) 
|Stelle seg. Fjelge seg. Vere ufjelga.
|-
|'''Fjose''' 
|(å/ein) 
|O/å-lyd. Sjå og ”brosse”.
D.s.s slurv. Ikkje vere så nøye / tidlaus.
“Enj fjose”. (Eg var velkjend med ordet).
|-
|'''Flage''' 
|(ei) 
|D.s.s. ei ri. T.d om feber.
|-
|'''Flakje''' 
|(ein) 
|Plattform/plate av trevyrke.
Avleidd av ”eit flak”.
|-
|'''Flekkje''' 
|(ei/å) 
|1. Stor/vid sak. (Flak) “Ei fæle flekkje ta --”.
2. “Flekkje fisk(e)”. (Etter sløjing).
|-
|'''Fline''' 
|(å) 
|Flire ekkelt / frekt / lurt /dumt.
Vanleg uttrykk: “Hanj sto bærre å flein”.
|-
|'''Flogge''' 
|(ei) 
|(O/å). Hinne. “Dar låg ei flogge mæ is idag”.
|-
|'''Flyge''' 
|(å) 
|Om ku i brunst. «Flogkjyr». (Å fly i lufta var å
fyke).
|-
|'''Flæde''' 
|(ei) 
|D.s.s. flu/båe
|-
|'''Fløs''' 
|(eit) 
|Ø skal ha ø/y-lyd. D.s.s. ”flass”.
Men ordet vart og brukt om noko/nokon som var
smått/små og spjælete.
|-
|'''Follje''' 
|(O/å). 
|Om lag d.s.s. å vise att. T.d. i ulik
arbeidsaktivitet. ”Da follja ’kje noke ditta farr”.
|-
|'''For(e)''' 
|(ei/å) 
|O/å-lyd. D.s.s. fure (treet) – men og om ei
“potetefor/e”. Sjå “hyppe”.
Med o-lyd: fleire tydingar: Fore t.d. dyra og
fore ei kåpe.
|-
|'''Forstokka''' 
|(vere) 
|Om person som er oppfatta å ha eit heilt
upåverkeleg (og vrangt) syn på/meining om ulike
saker og ting.
|-
|'''Fram-å-haude''' 
|
|Falle/ramle/snuble framover. Men og nytta i
overførd tyding om hastverk som medfører klønete
åtferd, eller slett resultat. Gå på trynet med andre
ord.
|-
|'''Fre''' 
|(eit) 
|Lokale variant av frø. “Grasfre”.
(“Frei” var farfar/farmor sin variant).
|-
|'''Frege''' 
|(å) 
|Heil sikkert i slekt med no tyske ”fragen”, for det
tydde å spørje eller vere nyfiken.
Freksempel Vår variant av: “For eksempel”.
|-
|'''Fross''' 
|(ein) 
|D.s.s. hankatt.
|-
|'''Fræk(e)''' 
|(vere) 
|Uttrykk for t.d. kor dårleg ein ser ut,
eller om veret: “Hanj va kje fræke idag”.
“Da ser ikkje frækt ut mæ veira”.
|-
|'''Fuke''' 
|(ei) 
|Om ver (byge), og om sinnerier hos personar:
“Hanj va ei go fuke ute no”.
“Hanj hadde ei litt ’a ei fuke”.
|-
|'''Fyke''' 
|(å) 
|Vår variant av vb. å flyge.
«Dei fyke høgt idag». Om svalene fauk høgt skulle
det love bra for godt ver.
|-
|'''Fyle''' 
|(ei/ein) 
|Lovleg skjellsord. Mest om dyr som ”oppfører seg
feil”: ”Honsfyle”, ”di fyle”.
|-
|'''Fyse''' 
|(vere) 
|Mest om tøffe tilhøve. “Da va’kje fyse”. D.s.s. “Da
va’kje spøkeri”. “Han æ’kje fysinj ut i”. (I havet).
|-
|'''Føre''' 
|(eit) 
|Raptus/ri/føre. “Galneføre”. Sjå og ”ræmpe”.
“Hanj hadde et føre idag ijæn”.
Brukt om mange ulike situasjonar.
|-
|'''Få oppi brotet''' 
|
|“O” i “brotet” har o/å-lyd.
Om å få kjeft.
|-
|}